Rặng tre bên lăng Bác
Vị trí quảng trường Ba Đình nằm ở phía tây cổng thành cổ Hà Nội. Cho tới đầu thế kỷ 20, khu vực này là một khoảng trống với bãi hoang, cùng hồ ao mới được san lấp. Người Pháp đã xây dựng ở đây một vườn hoa, đặt tên là Rond Point Puginier, còn gọi là quảng trường tròn (rond point: điểm tròn) hay vườn hoa Puginier (Puginier là tên một vị cha cố). Xung quanh vườn hoa Puginier này một số công trình công sở, biệt thự được xây dựng. Một trong những công trình được xây dựng sớm là Phủ Toàn quyền (1902), sau này là Phủ Chủ tịch. Về sau thêm các công trình quan trọng khác là trường Albert Sarraut (1919), nay là cơ quan Trung ương Đảng và Sở Tài chính (1925), nay là trụ sở Bộ Ngoại giao.
Cách mạng tháng tám thành công, tại quảng trường Ba Đình Bác Hồ đã đọc Tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Sự kiện đó cùng tên quảng trường Ba Đình đã được cả thế giới biết đến. Nhưng phải nói rằng, không phải vào thời điểm 2.9.1945, nơi đây mới mang tên quảng trường Ba Đình. Tên vườn hoa Ba Đình được bác sĩ Trần Văn Lai - thị trưởng Hà Nội của chính phủ Trần Trọng Kim đặt thay cho tên cũ Rond Point Puginier. Chỉ trong một nhiệm kỳ ngắn ngủi từ 20.7 đến 19.8.1945 - thời điểm chính quyền về tay nhân dân, thị trưởng Trần Văn Lai đã có công đổi tên rất nhiều địa danh và đường phố Hà Nội từ tên Pháp sang tên các anh hùng, danh nhân nước Việt. Tên Ba Đình được đặt để tưởng nhớ cuộc khởi nghĩa chống Pháp của nghĩa quân Đinh Công Tráng ở vùng Ba Đình, huyện Nga Sơn, Thanh Hóa (năm 1886-1887). Đã có rất nhiều sự lựa chọn địa điểm cho cuộc mít tinh ngày 2.9.1945, nhưng cuối cùng vườn hoa Ba Đình được chọn, và trở thành quảng trường Ba Đình.
Sau đó, quảng trường Ba Đình có tên là quảng trường Độc Lập. Và trong thời gian Pháp tạm chiếm Hà Nội (1947-1954), Phủ Toàn quyền Pháp đổi tên là vườn hoa Hồng Bàng. Năm 1954, quân ta về tiếp quản thủ đô và nơi đây lại được trả lại tên quảng trường Ba Đình; cạnh đó Phủ Toàn quyền trở thành Phủ Chủ tịch. Sau này có nhiều ý kiến đổi tên quảng trường Ba Đình thành quảng trường Độc Lập hay quảng trường 2.9 để gắn liền với sự kiện hơn, song Chủ tịch Hồ Chí Minh vẫn giữ tên này vì nó đã đi vào lịch sử và có tính phổ cập.
Từ sau năm 1954, có một số công trình được xây dựng thêm xung quanh khu vực quảng trường Ba Đình, bên cạnh những kiến trúc thuộc địa cũ. Đó là hội trường Ba Đình (hoàn thành năm 1963), Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh (hoàn thành năm 1975), Bảo tàng Hồ Chí Minh (hoàn thành năm 1990), Đài tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ hy sinh vì Tổ quốc (hoàn thành năm 1994). Ngoài các công trình lớn như trên, trong quần thể kiến trúc ở quảng trường Ba Đình có một số công trình nhỏ nhưng cũng rất quan trọng và ý nghĩa như chùa Một cột, khu vực nhà sàn Bác Hồ trong Phủ Chủ tịch.
Quảng trường Ba Đình là nơi chứng kiến bao sự kiện lịch sử của đất nước, và đều gắn với mùa thu: mùa thu cách mạng năm 1945, mùa thu trở về Hà Nội năm 1954; và mùa thu năm 1969, tại Hội trường Ba Đình, Việt Nam và bạn bè quốc tế đã thương tiếc Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ba Đình trở thành đất mảnh đất thiêng cùng những dấu ấn lịch sử không phai mờ, cùng những kiến trúc tâm linh hiện hữu: Lăng Bác, Đài tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ. Và đặc biệt hơn nữa, với việc phát lộ hoàng thành Thăng Long ngay bên quảng trường; Ba Đình càng trở nên ý nghĩa và thiêng liêng hơn bao giờ hết.
Cho tới bây giờ, quảng trường Ba Đình vẫn là trung tâm chính trị - văn hóa, là nơi đã diễn ra những sự kiện trọng đại của đất nước. Và đây cũng là nơi có quy hoạch, cảnh quan và quần thể kiến trúc đẹp nhất ở thủ đô Hà Nội.
Công trình Phủ Toàn quyền, nay là Phủ Chủ tịch, xây dựng năm 1902
Công trình trường Albert Sarraut bên đường Hoàng Văn Thụ, nay là cơ quan Trung ương Đảng, xây dựng năm 1919
Công trình Sở Tài chính, nay là trụ sở Bộ Ngoại giao, xây dựng năm 1925
Công trình Đài tưởng niệm anh hùng liệt sĩ ở đường Bắc Sơn, hoàn thành năm 1994, do kiến trúc sư Lê Hiệp thiết kế
Nhà sàn và ao cá Bác Hồ thuộc khu di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch (nằm trong khuôn viên Phủ Chủ tịch). Đây là di tích được xếp hạng đặc biệt của quốc gia
Theo TC Kiến Trúc & Đời Sống số 100